Zaburzenia funkcji poznawczych a otyłość. Czy choroba Alzheimera może mieć związek z otyłością?

Badania wykazują, że osoby chorujące na otyłość w średnim wieku – ok. 35-65 lat – mogą mieć nawet 30% wyższe ryzyko wystąpienia chorób otępiennych w porównaniu do osób o prawidłowej masie ciała. [1] Przez lata uważano, że choroba Alzheimera to kwestia genów i wieku. Dziś naukowcy coraz częściej wskazują, że problem jest o wiele bardziej złożony – na rozwój choroby może wpływać również nadmierna masa ciała. Dowiedz się, czym tak naprawdę są zaburzenia funkcji poznawczych i dlaczego wymienia się je wśród powikłań choroby otyłościowej.

Czym są zaburzenia funkcji poznawczych? Jakie są ich rodzaje?

Funkcje poznawcze to zestaw procesów, które pozwalają nam rozumieć świat, podejmować decyzje i utrzymywać kontakt z rzeczywistością. Obejmują one m.in. pamięć, uwagę, funkcje językowe, percepcję, orientację, funkcje wykonawcze (takie jak planowanie czy rozwiązywanie problemów) oraz zdolność uczenia się. To właśnie te mechanizmy, nazywane domenami poznawczymi, są fundamentem naszego codziennego funkcjonowania – od zapamiętywania nazwisk po prowadzenie samochodu czy wykonywanie pracy zawodowej.

Zaburzenia funkcji poznawczych (ang. cognitive impairment) oznaczają pogorszenie jednej lub kilku z tych zdolności w stopniu większym, niż wynika to z naturalnego procesu starzenia. Mogą mieć różne nasilenie – od łagodnych zaburzeń poznawczych (MCI – Mild Cognitive Impairment) po otępienie (demencję). Można wyróżnić:

• subiektywne zaburzenia poznawcze (SCI) – osoba zauważa pogorszenie, ale testy wypadają w normie;
• łagodne zaburzenia poznawcze (MCI) – obiektywnie wykrywalne pogorszenie w co najmniej jednej domenie, przy zachowaniu w dużej mierze niezależności w życiu codziennym;
• otępienie (ang. major neurocognitive disorder) – pogorszenie poznawcze jest na tyle duże, że utrudnia samodzielne funkcjonowanie, np. choroba Alzheimera.

Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) na świecie żyje ponad 57 milionów osób z demencją, a co roku diagnozuje się około 10 milionów nowych przypadków. Choroba Alzheimera odpowiada za 60–70 % z nich. Dane pokazują, że demencja jest obecnie siódmą najczęstszą przyczyną zgonów i jedną z głównych przyczyn niepełnosprawności i niesamodzielności wśród osób starszych na świecie. [2]

Gdy „system operacyjny” naszego mózgu zostaje zaburzony, codzienne życie staje się trudniejsze, a drobne zadania mogą okazać się przeszkodami nie do pokonania. Dlatego tak ważna jest znajomość czynników, które mogą wpływać na rozwój zaburzeń poznawczych.

Zaburzenia funkcji poznawczych jako powikłanie otyłości

Nadmierna masa ciała jest wymieniana wśród najistotniejszych modyfikowalnych czynników ryzyka rozwoju choroby Alzheimera. Mówiąc inaczej: choroba Alzheimera może być jednym z wielu powikłań otyłości. Badania wskazują, że osoby z nadwagą lub otyłością – zwłaszcza w przedziale wiekowym 35–65 lat – mają o ok. 30% wyższe ryzyko zachorowania na demencję porównaniu do osób utrzymujących prawidłową masę ciała. [1]

Niedawne badania przeprowadzone przez naukowców z Uniwersytetu Teksańskiego w San Antonio ujawniły, że otyłość w średnim wieku wpływa na ekspresję aż 21 genów związanych z chorobą Alzheimera. Zmiany metaboliczne mogą więc przyczyniać się do rozwoju choroby, nawet jeśli inne czynniki ryzyka są pod kontrolą. [6]

Otyłość może prowadzić do przewlekłego stanu zapalnego, insulinooporności oraz zaburzeń metabolizmu lipidów, które również negatywnie wpływają na funkcjonowanie mózgu. Dodatkowo odkładanie się tłuszczu trzewnego wokół narządów wewnętrznych koreluje z wyższymi poziomami amyloidu i białka tau w mózgu – ważnych markerów choroby Alzheimera. Badania przeprowadzone na Uniwersytecie Waszyngtońskim w St. Louis wykazały, że wyższy poziom tłuszczu trzewnego w średnim wieku koreluje z większymi depozytami tych markerów, co można zdiagnozować nawet 20 lat przed wystąpieniem pierwszych objawów choroby. [7]

Jakie mogą być pierwsze objawy choroby Alzheimera? Na co warto zwrócić uwagę?

Choroba Alzheimera rozwija się stopniowo, a jej wczesne objawy bywają subtelne i łatwe do przeoczenia. Najczęściej dotyczą pamięci krótkotrwałej – osoby chore mogą coraz częściej zapominać niedawne wydarzenia, rozmowy, nie wiedzą, gdzie odłożyły przedmioty codziennego użytku. 

Jednak pamięć to nie wszystko. Sygnały wczesnego stadium choroby to:

• trudności w planowaniu i rozwiązywaniu problemów – np. trudność z opanowaniem budżetu domowego, planowaniem posiłków czy organizacją dnia. Rutynowe czynności stają się coraz większym wyzwaniem;
• problemy z orientacją w czasie i przestrzeni – np. gubienie się w znanych miejscach lub zapominanie dat i pór roku;
• zmiany w mowie i piśmie – np. trudności ze znalezieniem właściwych słów, powtarzanie się, trudności w składaniu zdań i zapisywaniu informacji. Trudność w korzystaniu ze znanych technologii – komputera, telefonu komórkowego etc.;
• zmiany nastroju i zachowania – osoby chore mogą stawać się apatyczne, pobudzone, drażliwe, zaniepokojone lub wycofane społecznie.

Wczesne rozpoznanie objawów pozwala na wcześniejsze wdrożenie terapii i działań wspierających, które mogą spowolnić postęp choroby i poprawić jakość życia pacjenta. Badania pokazują, że odpowiednio wczesne interwencje mogą mieć znaczący wpływ na funkcjonowanie codzienne i spowolnienie utraty niezależności. [4]

Zobacz i pobierz PDF: 5 pytań, które warto zadać lekarzowi na temat choroby Alzheimera

Jakie są różnice między demencją a Alzheimerem?

W codziennym języku „demencja” i „choroba Alzheimera” bywają używane zamiennie, ale w rzeczywistości nie są tym samym. Demencja to ogólny termin medyczny opisujący zespół objawów związanych z postępującym pogorszeniem funkcji poznawczych, takich jak pamięć, orientacja, funkcje językowe czy zdolności wykonawcze. Może być spowodowana wieloma chorobami, np. udarem mózgu, chorobami naczyniowymi, czy chorobą Parkinsona.

Z kolei choroba Alzheimera jest najczęstszą przyczyną demencji. To konkretna jednostka chorobowa, w której przebiegu w mózgu gromadzą się nieprawidłowe białka – beta-amyloid i tau – prowadzące do obumierania neuronów i stopniowego spadku funkcji poznawczych. [3]

Mówiąc obrazowo: demencja jest „kategorią”, a Alzheimer to jedna z chorób ją wywołujących. Wczesne rozróżnienie tych pojęć jest istotne zarówno dla diagnozy, jak i planowania leczenia czy działań profilaktycznych, ponieważ różne typy demencji mogą wymagać różnych strategii terapeutycznych. [2]

Jak przebiega diagnostyka choroby Alzheimera? 

Diagnostyka Alzheimera to proces wieloetapowy, wymagający oceny zarówno stanu poznawczego pacjenta, jak i zmian w strukturze oraz funkcjonowaniu jego mózgu. Pierwszym krokiem jest zwykle szczegółowy wywiad lekarski, obejmujący opis objawów, czas ich trwania oraz wpływ na codzienne życie. W tym mogą pomóc bliscy, którzy często jako pierwsi dostrzegają zmiany w zachowaniu.

Następnie można przeprowadzić testy neuropsychologiczne, takie jak Mini-Mental State Examination (MMSE) czy Montreal Cognitive Assessment (MoCA), które pozwalają ocenić pamięć, uwagę, orientację, funkcje językowe i funkcje wykonawcze. Kolejnym etapem jest diagnostyka obrazowa mózgu – badania takie jak rezonans magnetyczny (MRI) lub tomografia komputerowa (CT) pomagają wykluczyć inne choroby lub ujawnić charakterystyczne zmiany zanikowe w płatach skroniowych i ciemieniowych.

Coraz większe znaczenie mają również biomarkery w płynie mózgowo-rdzeniowym (CSF) – oznaczenia poziomu białek beta-amyloidu (Aβ42), tau całkowitego (t-tau) i fosforylowanego tau (p-tau) pozwalają wykryć zmiany typowe dla Alzheimera jeszcze przed wystąpieniem wyraźnych objawów klinicznych. [5]

Diagnostyka jest więc procesem, który wymaga współpracy specjalistów z różnych dziedzin – neurologii, psychiatrii, psychologii klinicznej i radiologii. 

Jakie są czynniki ryzyka choroby Alzheimera?

Choroba Alzheimera rozwija się w wyniku złożonej interakcji genetyki, stylu życia i czynników środowiskowych. Choć dokładne przyczyny nadal są przedmiotem badań, naukowcy wyróżniają kilka głównych czynników ryzyka:

• wiek – ryzyko zachorowania znacznie wzrasta po 65. roku życia, a po 85. roku życia może sięgać nawet 30–50 %; [3]
• genetyka – niektóre warianty genów zwiększają podatność na chorobę. Najbardziej znanym jest APOE ε4, który podnosi ryzyko rozwoju Alzheimera w starszym wieku, jednak nie oznacza, że choroba na pewno się rozwinie;
• choroby współistniejące i czynniki metaboliczne – w tym nadciśnienie tętnicze, cukrzyca typu 2, otyłość, dyslipidemia oraz choroby układu sercowo-naczyniowego;
• styl życia – brak aktywności fizycznej, niezbilansowane odżywianie, palenie papierosów, nadmierne spożycie alkoholu oraz niski poziom aktywności intelektualnej i społecznej również stwarzają sprzyjające warunki dla rozwoju choroby;
• czynniki psychospołeczne – przewlekły stres, depresja oraz izolacja społeczna również mogą zwiększać ryzyko wystąpienia zaburzeń poznawczych;
• urazy mózgu – ciężkie lub powtarzające się urazy głowy (nawet te doznane w młodszym wieku), mogą predysponować do rozwoju zmian neurodegeneracyjnych.

Zobacz i pobierz PDF: 5 pytań, które warto zadać lekarzowi na temat otyłości jako czynnika ryzyka choroby Alzheimera

Jak można zapobiegać zaburzeniom funkcji poznawczych? Kiedy warto porozmawiać z lekarzem?

Zmiany w zachowaniu często zachodzą stopniowo i trudno je na początku zauważyć. Na początku mogą to być chwile roztargnienia, które łatwo zbagatelizować. Z czasem zmiany te mogą stać się jednak bardziej widoczne, dlatego tak ważne jest wychwycenie wczesnych objawów – daje to szansę na podjęcie kroków, które mogą pomóc w ochronie zdrowia.

Jeśli chorujesz na otyłość lub inne przewlekłe choroby i zauważyłeś/aś nawet subtelne zmiany w swoim zachowaniu, wysławianiu się lub pamięci, rozważ rozmowę z lekarzem. Opowiedzenie o swoich doświadczeniach to ważny krok w kierunku zrozumienia, co się dzieje, i znalezienia odpowiedniego wsparcia.

Choć niektóre czynniki ryzyka – wiek czy genetyka – są poza naszą kontrolą, większość z nich można modyfikować poprzez zmianę codziennych nawyków czy troskę o zdrowie metaboliczne i psychiczne. Na tym właśnie polega profilaktyka chorób otępiennych.

Leczenie otyłości ma więc znaczenie nie tylko w kontekście poprawy zdrowia metabolicznego, lecz także jako istotny element ochrony funkcji poznawczych. Utrzymanie prawidłowej masy ciała, zdrowych nawyków żywieniowych i regularnej aktywności fizycznej może znacząco zmniejszyć ryzyko rozwoju choroby Alzheimera. Każdy krok w stronę zdrowego stylu życia to krok w stronę sprawniejszego mózgu.

Źródła

1. Alzheimer’s Research, Obesity and dementia risk, https://www.alzheimersresearchuk.org/dementia-information/dementia-risk/obesity-and-dementia-risk/ [dostęp 10.2025].
2. WHO, Dementia, https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/dementia [dostęp: 10.2025].
3. Alzheimer’s Association, What is Alzheimer’s Disease?, https://www.alz.org/alzheimers-dementia/what-is-alzheimers [dostęp: 10.2025].
4. Langerman H., Rasmussen J.,  Alzheimer’s Disease – Why We Need Early Diagnosis, Degener Neurol Neuromuscul Dis. 9(2019) s. 123–130. doi: 10.2147/DNND.S228939.
5. Alzheimer’s Association, Medical Tests for Diagnosing Alzheimer’s, https://www.alz.org/alzheimers-dementia/diagnosis/medical_tests [dostęp: 10.2025].
6. Sansom W., UT Health San Antonio scientists tie obesity to Alzheimer’s-related genes, https://news.uthscsa.edu/ut-health-san-antonio-scientists-tie-obesity-to-alzheimers-related-genes/ [dostęp: 10.2025].
7. Brooks L., Hidden Fat Predicts Alzheimer’s 20 Years Ahead of Symptoms, https://www.rsna.org/media/press/i/2541 [dostęp: 10.2025].
8. Alzheimer’s Society, Otyłość i ryzyko demencji, https://www.alzheimers.org.uk/about-dementia/managing-the-risk-of-dementia/reduce-your-risk-of-dementia/obesity [dostęp 10.2025].
9. Chatterjee, S. i Mudher, A. (2018). Choroba Alzheimera i cukrzyca typu 2: krytyczna ocena wspólnych cech patologicznych. “Granice neuronauki”, 12 (2018), https://doi.org/10.3389/fnins.2018.00383. 
10. Livingston, G. i in. (2024). Profilaktyka, interwencja i opieka nad osobami z demencją: raport z 2024 roku. The Lancet, 404 (2024), s. 572–628, https://www.thelancet.com/journals/lancet/article/PIIS0140-6736(24)01296-0/fulltext [dostęp 10.2025].
11. Porsteinsson, A. P. i in., Diagnoza we wczesnym stadium choroby Alzheimera: Praktyka kliniczna w 2021 roku. Czasopismo poświęcone zapobieganiu chorobie Alzheimera, 8(1) 2021, s. 25-31. https://doi.org/10.14283/jpad.2021.23.
12. Bidzan M., Bidzan L., Masa ciała a zaburzenia czynności poznawczych, “Neuropsychiatria i Neuropsychologia” 2020; 15, ss. 1–2: 51–59, http://dx.doi.org/10.5114/nan.2020.97401.
13. A. Szulc, W. Dębowska, Otyłość a otępienie, Wydawnictwo Medical Education, Warszawa 2022.